Hieronymus Bosch (1450 - 1516) là một họa sĩ người Hà Lan theo phong cách “Hậu Gothic”, được biết đến như là đại diện Bắc phái của thời kỳ tiền Phục Hưng. Ông nổi tiếng với các tác phẩm ma quái, lập dị. Nhà tâm lý học nổi tiếng Carl Jung gọi Bosch là “bậc thầy của sự kỳ quái.”
Họa sĩ kiệt xuất Bosch không theo phong cách truyền thống Flemish thịnh hành thời bấy giờ. Phong cách của ông độc đáo, ấn tượng cùng với chủ nghĩa tượng trưng sống động làm ông có được vị trí độc nhất vô nhị đến tận ngày nay. Lúc Bosch qua đời, ông được thế giới tán dương là họa sĩ kỳ quặc với những hình ảnh về tôn giáo. Ông là người đặc biệt yêu thích đề tài sự đau khổ nơi địa ngục. Khi còn sống, những tác phẩm của Bosch nằm trong bộ sưu tập của những gia đình quý tộc Hà Lan, Áo và Tây Ban Nha. Những họa sĩ khác đã kế thừa phong cách của ông trong rất nhiều tác phẩm vào thế kỷ 16, đặc biệt là trong các tác phẩm của họa sĩ Pieter Bruegel.
Người ta biết rất ít về Bosch, phần nào phù hợp với phong cách của ông vì các tác phẩm của ông thường rất bí ẩn. Bosch dành cả sự nghiệp nghệ sĩ của mình ở thị trấn nhỏ Flemish thuộc Hertogenbosch - nơi ông lấy tên. Ông thuộc cộng đồng tôn giáo the Brotherhood of Mary. Nhiều tác phẩm của ông mang tính sùng đạo. Bosch đã sáng tác một số tác phẩm dùng để thờ phượng trong Nhà thờ thánh John, Hertogenbosch, nhưng giờ hầu hết đã bị thất lạc.
Tác phẩm bộ ba Haywain (1485 - 1490)
Tác phẩm bộ ba Haywain (cỗ xe chở cỏ khô)
Bức bên trái: Eden (Vườn địa đàng)
Bức ở giữa: Earth (Trái Đất)- cỗ xe chất đầy cỏ kho tượng trưng cho tội lỗi - thứ mà thế giới tham lam cố tranh giành
Bức bên phải: Hell (Địa ngục)- ma quỷ kéo cỗ xe, con người xuống địa ngục
Chủ đề tội lỗi và sự trừng phạt là trung tâm của tất cả các tác phẩm nghệ thuật của Bosch. Ngoài tác phẩm The Garden of Earthly Delights (Khu vườn hưởng lạc trần tục) thì The Haywain (1485-1490; Prado, Madrid) là một tác phẩm bộ ba khác mô tả sự bao trùm của tội lỗi trong các bức tranh, từ vườn địa đàng tới địa ngục. Bức tranh trung tâm đại diện cho tội lỗi thông qua hình ảnh ẩn dụ cỗ xe ngựa lớn chở cỏ khô, thứ mà thế giới tham lam cố tranh giành. Ma quỷ đang kéo cỗ xe sang bức tranh bên phải - một trong những mô tả đầu tiên của Bosch về địa ngục.
Chúa xuất hiện ở phần trên cùng của bức Eden, trong tay nắm giữ một khối cầu tượng trưng cho vũ trụ. Ba cảnh bên dưới mô tả Sự sáng tạo ra Eve, Ăn trái cấm và Adam và Eve bị trục xuất khỏi vườn địa đàng theo thứ tự thời gian. Những tác phẩm thời tiền Phục Hưng tiêu biểu sử dụng kỹ thuật này - sắp xếp các cảnh theo thứ tự thời gian để người xem có thể ‘đọc’ như một câu chuyện.
Tác phẩm Haywain của Bosch lấy ý tưởng từ câu ngạn ngữ Flemish “Thế giới là một đống cỏ khô, và người ta nhổ lấy càng nhiều càng tốt” (The world is a haystack, and each man plucks from it what he can). Đống cỏ khô là hình ảnh ẩn dụ về danh lợi và dục vọng trần tục, những thứ phù du và vô nghĩa. Ma quỷ lợi dụng khai thác sự thèm khát của con người với những thứ này để kéo họ xuống địa ngục.
Tại bức tranh ở giữa, đàn ông và đàn bà đang vay quanh cỗ xe, tranh giành để lấy một ít cỏ khô. Họ tranh giành đến nỗi giết hại người khác. Một nhóm linh mục, bà xơ ở góc phải bên dưới cũng có được một bao cỏ. Thậm chí cả nhà vua, giám mục và nhà quý tộc cũng đang lo lắng đuổi theo để giành lấy cỏ khô ở phía bên phải cỗ xe. Không ai nhận ra rằng ma quỷ đang kéo cỗ xe xuống địa ngục. Tranh của Bosch đã minh họa một cách sinh động câu ngạn ngữ của người Flemish.
Vậy có ai trong thế giới đó có thể cưỡng lại được sự cám dỗ của cỏ khô? Trong một phút giây người ta nghĩ đến người nhạc sĩ và đôi tình nhân ngồi bên trên cỗ xe dường như không màng đến những cám dỗ trần tục, nhưng khi quan sát kỹ hơn thì có một con quỷ màu trắng, có cánh đang chơi sáo bằng mũi. Một con quỷ khác đang ẩn sau cái cây với một chiếc gậy móc dài, biểu thị cho sự dâm dục. Có lẽ Bosch ám chỉ rằng tất cả dục vọng của con người, thậm chí những thứ dường như “bên trên dục vọng” (bên trên đống cỏ) như tình yêu hay âm nhạc, cũng có thể là những thứ ma quỷ có thể lợi dụng. Dù đáng sợ và bi quan, bức tranh cũng vẫn thể hiện lòng nhân từ của Thiên Chúa. Một thiên thần đang quỳ bên cạnh người nhạc sĩ, với dáng mặt lo lắng và vô vọng nhìn lên trời như muốn cầu xin Chúa cứu độ con người.
Như bức The Garden of Earthly Delights, bức bên phải mô tả quang cảnh hoả ngục. Bầu trời đỏ thẫm chứa đựng bầu không khí sợ hãi và đau đớn. Một vài kẻ tội lỗi đang bị ma quỷ truy đuổi và ăn ngấu nghiến. Một số khác bị dồn vào một tháp tù. Một giá treo cổ bên trên ngọn tháp treo thi thể của một kẻ tội lỗi bị hành quyết.
Rõ ràng là Bosch không vẽ ma quỷ và địa ngục để tán tụng sự tồn tại của chúng. Ngược lại, các tác phẩm của Bosch muốn truyền tải thông điệp đến mọi người rằng hành xử tốt thì sẽ nhận lại cái tốt, hành xử xấu thì kết quả sẽ nhận lại cái xấu. Đó là cách ông khuyên con người hành xử đúng với các quy tắc đạo đức.
Giao Tiên
(Tổng hợp)