Trung Quốc đã tăng cường mối quan hệ với các quốc gia châu Phi vốn được xây dựng trong giai đoạn hậu thuộc địa. Trung Quốc mở rộng hợp tác với châu Phi như là một phần trong nỗ lực của mình để thể hiện sự lớn mạnh so với các nước đang phát triển.
Trong 20 năm qua, Trung Quốc đã trở thành đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi sau Liên minh châu Âu, khối lượng thương mại Trung - Phi lớn hơn thương mại giữa Mỹ và châu Phi. Hợp tác kinh tế Trung - Phi đã đa dạng hóa trong vài năm gần đây và mở rộng sang các lĩnh vực như thương mại, cơ sở hạ tầng, đầu tư công nghiệp, tài chính, logistics và hàng không khu vực. Trung Quốc đầu tư vào châu Phi vì nhiều lý do khác nhau, một số liên kết với chương trình nghị sự về thương mại và đầu tư của Trung Quốc, trong khi một số khác gắn liền với các mục tiêu về quyền lực mềm của Trung Quốc, đặc biệt là về y tế và giáo dục. Hỗ trợ kinh tế của Trung Quốc đối với châu Phi chủ yếu là các khoản cho vay ưu đãi và tín dụng xuất khẩu được cung cấp thông qua Bộ Thương mại và ngân hàng Exim Bank. Các khoản vay này cho châu Phi được báo cáo đã tăng lên trong những năm gần đây.
Sự khác biệt giữa Trung Quốc và các nhà tài trợ chính của OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) là mức hỗ trợ kinh tế của Trung Quốc: tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu nguyên liệu thô sang Trung Quốc, đổi lại đa phần các nguyên vật liệu và dịch vụ phục vụ dự án tài trợ này phải “mang danh” xuất xứ ở Trung Quốc, trong khi các chương trình viện trợ của Hoa Kỳ và các thành viên OECD không yêu cầu về xuất xứ hàng hóa. Trung Quốc cũng đã bắt đầu đưa tình nguyện viên sang châu Phi để tham gia giảng dạy và đào tạo về tiếng Trung, y khoa, máy tính, nông nghiệp và thể thao. Hàng tỷ USD mà Trung Quốc cho châu Phi vay là khoản vay dài hạn. Từ năm 2009 đến năm 2012, Trung Quốc đã tài trợ 10 tỷ USD cho châu Phi dưới hình thức “các khoản vay ưu đãi”, tăng lên 20 tỷ USD trong giai đoạn 2013-2015 sau chuyến thăm châu Phi của Chủ tịch Tập Cận Bình và dự kiến đến năm 2025 Trung Quốc sẽ hỗ trợ cho châu Phi 1 nghìn tỷ USD, bao gồm đầu tư trực tiếp, vốn vay ưu đãi và các khoản vay thương mại (theo Toh Han Shih, 2013). Chính phủ Trung Quốc khuyến khích các cơ quan và các tổ chức thương mại kết hợp viện trợ, đầu tư trực tiếp vào các lĩnh vực như dịch vụ, hợp tác lao động, ngoại thương và xuất khẩu. Mục đích là để tối đa hóa tính khả thi và linh hoạt của các dự án, đáp ứng thực tế địa phương ở các nước tiếp nhận đồng thời làm cho khó phân biệt đâu là tài trợ hay viện trợ. Một lý thuyết khá thuyết phục là trên thực tế chính phủ Trung Quốc chi trả phần lãi suất chênh lệch của lãi suất cho vay ưu đãi cung cấp cho châu Phi so với lãi suất của khoản vay thương mại tương đương. Vì vậy, chỉ có sự khác biệt nhỏ trong lãi suất mới có thể được coi là viện trợ của Trung Quốc.
Công ty thép Trung Quốc Sơn Đông khai thác mỏ ở Sierra Leone.
Trung Quốc cho rằng sự trợ giúp đối với châu Phi là minh bạch, không vụ lợi, nhưng sự thật, chính sách của Trung Quốc đối với châu Phi là thực dụng và viện trợ là một công cụ chính sách hữu ích nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng của Trung Quốc. Từ năm 2000, châu Phi đã trở thành đối tác kinh tế quan trọng của Trung Quốc. Châu Phi có tài nguyên thiên nhiên phong phú, tiềm năng thị trường lớn và đang rất cần cơ sở hạ tầng, tài chính để kích thích tăng trưởng kinh tế. Mục đích của hỗ trợ tài chính kết hợp với viện trợ không chỉ có lợi cho các nước tiếp nhận mà còn có lợi cho cả Trung Quốc. Đầu tư của Trung Quốc vào châu Phi năm 2011 là 3,2%/629 tỷ USD, và tăng lên nhanh chóng từ năm 2014. Thương mại của Trung Quốc với châu Phi đã tăng trong thập kỷ qua với khoảng 300 tỷ USD. Năm 2000, thương mại của Trung Quốc với châu Phi là 10 tỷ USD. Năm 2014, con số này đã tăng lên 220 tỷ USD. Trung Quốc đang tiến đến 400 tỷ USD vào năm 2020. Trong khi thương mại của Trung Quốc với Liên minh châu Âu (EU) đạt 467,3 tỷ euro năm 2014 và 590,68 tỷ USD năm 2015 (theo Global Times Xinhua).
Thương mại của Trung Quốc với châu Phi chủ yếu tập trung vào nhập khẩu. Trung Quốc lấy dầu mỏ từ Nigeria, Angola, Equatorial Guinea, Ghana, Cameroon, Congo, Gabon, Uganda, Nam Sudan và Sudan. Trung Quốc mua đồng, coban, cadmium, ferrochrome, bạch kim, coltan, kim cương, và vàng cho các mục đích công nghiệp từ các nước như Congo, Liberia, Nam Phi, Zambia và Zimbabwe. Xuất khẩu lớn nhất châu Phi sang Trung Quốc là các quốc gia gồm Nam Phi, Angola, Congo, Mauritania, Sudan, Nam Sudan và Zambia. Là nước nhập khẩu quặng sắt lớn nhất thế giới nên Trung Quốc cũng đang đa dạng hóa nhà cung cấp truyền thống (Australia và Nam Phi) bằng cách buôn bán với 15 quốc gia châu Phi như Guinea-Bissau, Swaziland, Tanzania, Uganda, và Zambia…
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong chuyến thăm châu Phi năm 2013
Châu Phi cung cấp thị trường cho hàng hóa do Trung Quốc sản xuất: thiết bị quân sự và đạn dược, đồng phục quân đội, công nghệ truyền thông, dụng cụ nông nghiệp, máy móc, tuabin và máy phát điện...; Trung Quốc gửi các đoàn khách du lịch, chuyên gia tư vấn, người lao động… và giám sát dự án đầu tư cho châu Phi. Các nước nhập khẩu hàng hóa lớn của Trung Quốc là Tanzania, Kenya, Ghana và Liberia. Nhiều nước châu Phi được hưởng lợi từ việc xây dựng đập thủy điện, nhiệt điện, đường xá, bệnh viện... Các nước được hưởng lợi nhiều nhất từ các khoản vay ưu đãi là Ghana (11,4 tỷ USD), Nigeria (8,4 tỷ USD), Sudan (bao gồm South Sudan và Ethiopia) là 5,4 tỷ USD, Mauritania (4,6 tỷ USD), Angola (4,2 tỷ USD), Equatorial Guinea và Zimbabwe (3,8 tỷ USD), Cameroon (3 tỷ USD) và Nam Phi (2,3 tỷ USD). Trong năm 2016, dòng đầu tư trực tiếp từ các doanh nghiệp Trung Quốc sang châu Phi tăng 25% với hơn 3 tỷ USD. Trong tình hình quốc tế và khu vực phức tạp như hiện nay, đầu tư của Trung Quốc vào châu Phi tiếp tục tăng mạnh, thể hiện sự tự tin của các doanh nghiệp Trung Quốc trong việc khai thác thị trường châu Phi và sự kiên định của Trung Quốc trong việc đầu tư và hợp tác với châu Phi (theo Bộ Thương mại Trung Quốc, năm 2017). Trong năm 2016, giá trị hợp đồng của các dự án mới được các doanh nghiệp Trung Quốc ký kết ở châu Phi là 65,2 tỷ USD, tăng 7,2% so với cùng kỳ năm 2015. Châu Phi tiếp tục là thị trường lớn thứ hai của Trung Quốc. 9 trong số 20 dự án mới được Trung Quốc ký kết có giá trị hợp đồng lớn nhất là ở châu Phi, trong số này dự án xây dựng thủ đô mới của Ai Cập và dự án nhà máy nhiệt điện Ai Cập có giá trị hợp đồng lớn thứ hai và thứ 3 lần lượt là 2,7 tỷ USD và 2,64 tỷ USD. Tuyến đường sắt Ethiopia - Djibouti chính thức đưa vào hoạt động, dự án đường sắt Kenya Mombasa - Nairobi đã được hoàn thành.
Thương mại, đầu tư và tài chính có dấu hiệu suy yếu. Lượng hàng nhập khẩu của Trung Quốc giảm 13% năm 2015 so với năm 2014. Nếu so sánh giá trị nhập khẩu từ châu Phi thì giai đoạn này đã giảm 32%. Trung Quốc là thị trường xuất khẩu chính và cũng là nguồn nhập khẩu lớn nhất của châu Phi. Sau 15 năm, quan hệ thương mại Trung Quốc chiếm khoảng 20% lượng hàng nhập khẩu và khoảng 15% xuất khẩu. Nhưng trong năm qua, tỷ trọng xuất khẩu sang Trung Quốc đã bắt đầu giảm trong khi sự tăng trưởng của hang nhập khẩu Trung Quốc đang gia tăng. Sự kết hợp của hàng nhập khẩu tăng và xuất khẩu giảm đã làm cho cán cân thương mại của vùng hạ Sahara châu Phi bị thâm hụt (theo Valentina Romei, Financial Times, 2015). Một số quốc gia châu Phi đang tiếp xúc nhiều hơn với thị trường Trung Quốc. 16 quốc gia châu Phi xuất khẩu 20% hàng hóa sang Trung Quốc vào năm 2014. Sự sụt giảm về giá trị hàng nhập khẩu của Trung Quốc từ châu Phi trong thời gian gần đây chủ yếu là hàng hóa và nguyên liệu thô chiếm hơn 85%, điều này cho thấy các ưu đãi thương mại đang thay đổi. Trung Quốc là nhà đầu tư tiềm năng lớn nhất ở châu Phi về khai thác mỏ và dầu. Theo Dealogic (Valentina Romei, Financial Times, năm 2015), Trung Quốc là nhà đầu tư sáp nhập và mua lại lớn nhất ở châu Phi trong năm 2013, chiếm 37% trong tổng số các giao dịch tính theo giá trị của các giao dịch. Khoảng 80% trong các thương vụ M&A (sáp nhập và mua lại) của Trung Quốc ở châu Phi là trong lĩnh vực khai thác mỏ hoặc dầu mỏ. Nhưng sau đó các cuộc mua lại giảm dần dưới 600 triệu USD, khoảng 1/20 so với trước kia.
Các chính phủ châu Phi hợp tác với Trung Quốc để phát triển kinh tế thông qua viện trợ, đầu tư, phát triển cơ sở hạ tầng và thương mại. Tác động tích cực của Trung Quốc đối với châu Phi như tạo việc làm, phát triển cơ sở hạ tầng và tăng trưởng kinh tế, đặc biệt là trong các lĩnh vực và khu vực địa lý cùng các định chế tài chính quốc tế. Sự đầu tư của Trung Quốc cũng có những ảnh hưởng bất lợi là giúp các chế độ không dân chủ bám lấy quyền lực, biến các quốc gia này phụ thuộc vào tài nguyên và làm mất hàng trăm nghìn việc làm trong các ngành công nghiệp như dệt may, dẫn đến nợ công cao, tham nhũng và việc triển khai các giải pháp về kinh tế không hiệu quả. Khảo sát cho thấy bên cạnh các quan điểm tích cực về Trung Quốc, người dân châu Phi vẫn có các nhận xét tiêu cực. Hoạt động của Trung Quốc ở châu Phi còn phải đối mặt với những lời chỉ trích từ phương Tây và xã hội dân sự châu Phi về các hoạt động kinh doanh gây tranh cãi, cũng như sự thất bại trong việc thúc đẩy nhân quyền và nền quản trị dân chủ.
Trần Nguyễn
(Tổng hợp)