Trong thời đại tin giả tràn ngập môi trường trực tuyến, đến mức nhiều sự thật hiển nhiên bị đem ra chất vấn, một số nhà tâm lý học tại Đại học California (UC) Berkeley đưa ra giải pháp lúc mới nghe có phần ngược ngạo: cần phải cho trẻ tiếp xúc nhiều tin sai sự thật hơn!

Nghiên cứu mới từ UC Berkeley cho thấy thay vì chăm chú ngăn chặn content bẩn, quý vị phụ huynh nên trang bị cho trẻ công cụ đánh giá, phản biện khi tiếp xúc thông tin chưa xác thực - Ảnh: Annie Spratt/Unsplash
Theo Evan Orticio, học viên tiến sĩ tại Khoa Tâm lý học UC Berkeley, nếu làm vậy có chừng mực và có hướng dẫn, người lớn có thể trang bị cho trẻ công cụ giúp tách bạch tin thật và tin giả trên mạng. Đó cũng là nội dung thuộc bài báo do Orticio làm tác giả chính, công bố trên tạp san Nature Human Behavior vào ngày 10/10 vừa qua.
Anh biện luận vì trẻ em có sẵn bộ óc hay hoài nghi mà lại dễ gặp vô vàn tin giả trên Internet, người lớn có trách nhiệm giúp trẻ có được kỹ năng kiểm chứng thông tin cần thiết. Theo anh, thay vì chăm chú ngăn chặn content bẩn, quý vị phụ huynh nên trang bị cho trẻ công cụ giúp đánh giá, phản biện khi tiếp xúc tin chưa xác thực.
Orticio nhận định: “Chúng ta cần trao cho trẻ cơ hội rèn luyện tư duy phản biện và kỹ năng đặt nghi vấn với các tình huống trực tuyến cụ thể vì trong tương lai, trẻ có thể tiếp xúc không gian trực tuyến 24/7.”
Trong hai thực nghiệm được Orticio và các cộng sự triển khai, 122 trẻ em trong độ tuổi 4-7 được kiểm tra xem mức độ hoài nghi ở các em thay đổi ra sao trong những tình huống trực tuyến khác nhau.
Nghiên cứu đầu tiên cho trẻ đọc e-book có chứa các nhận định đúng sai lẫn lộn về nhiều con vật khác nhau. Chẳng hạn, tuỳ từng trẻ mà kế bên hình vẽ con ngựa vằn sẽ có dòng chữ “ngựa vằn có sọc đen và trắng” hay “ngựa vằn có sọc đỏ và xanh”. Trẻ phải chỉ ra nhận định như vậy là đúng hay sai.
Nghiên cứu thứ hai mô phỏng trang trả kết quả tìm kiếm trình duyệt web với các nhận định thật giả lẫn lộn tương tự. Rồi trên cùng máy mô phỏng như vậy, màn hình hiện ra 20 con “zorpie” - một “sinh vật ngoài hành tinh” hư cấu - trong đó một con có 3 mắt, các con còn lại đều đeo kính râm nên không rõ số mắt. Trẻ phải trả lời liệu nhận định “tất cả zorpie đều có 3 mắt” là đúng hay sai. Trước khi đưa ra phán đoán cuối cùng, trẻ có quyền kiểm chứng bằng cách nhấp vào từng con zorpie tuỳ ý không giới hạn số lần; con được nhấp sẽ “tháo kính”, để lộ số mắt của nó. Bởi các bạn chưa biết gì về sinh vật lạ lẫm này, sự hoài nghi ở các bạn chỉ có thể đến từ năng lực đánh giá liệu nền tảng trực tuyến mình đang sử dụng có đáng tin cậy hay không.

Các bạn trẻ tham gia thực nghiệm phải đánh giá những nhận định như trên. Bằng cách bấm vào từng con zorpie, các bạn có thể “tháo kính” và xem sinh vật trong ảnh thật sự có 3 mắt (như con ở góc trái bên dưới) hay không. Kết quả cho thấy các bạn lúc đầu càng tiếp xúc nhiều nhận định sai sự thật thì càng đặt ra nhiều nghi vấn và tích cực tìm hiểu hơn - Ảnh do Evan Orticio cung cấp
Nhóm nghiên cứu phát hiện những bạn trẻ tích cực kiểm chứng zorpie nhất cũng là những bạn trước đó gặp phải nhiều nhận định sai về các con vật nhất. Trong khi đó, các bạn trẻ tiếp xúc với môi trường mạng đáng tin cậy, ít có thông tin sai lệch về các con vật, hầu như không hề thực hiện thao tác kiểm chứng trước khi đưa ra kết luận. Vậy mô phỏng bằng máy tính cho thấy trẻ em ở trong môi trường nhiều sai lệch có xu hướng tích cực phản bác tin giả hơn.
Orticio nhận xét: “Trong bối cảnh công nghệ, trẻ có thể linh động thay đổi mức độ hoài nghi theo chất lượng thông tin đã cho. Với kinh nghiệm rút ra về độ xác thực của thông tin tiếp nhận từ nền tảng, trẻ có thể linh động tin hay không tin các nhận định về sau ngay lúc tiếp xúc với nó - kể cả khi trẻ hoàn toàn không có kiến thức nền tảng nào về nhận định đó.”
Dự án này xuất phát từ câu hỏi trẻ em hành động thế nào trong thế giới ngày càng số hoá. Các nghiên cứu trước đó ước tính 1/3 trẻ 9 tuổi đã tiếp xúc mạng xã hội ít nhất một lần. Đáng lo hơn, các bạn tiếp xúc tin giả về y tế chỉ vài phút ngắn ngủi sau khi tạo tài khoản TikTok!
Ngay cả những nền tảng dành riêng cho trẻ em như YouTube Kids chẳng hạn cũng ngày càng đầy rẫy content độc hại và tràn lan tin giả. Orticio quan tâm nhất đến vấn đề này bởi nhiều bậc phụ huynh giờ vẫn nghĩ không gian như thế là an toàn cho trẻ nhỏ. Kết quả nghiên cứu trên cho thấy những môi trường tương tự có thể mất an toàn, trở thành miếng mồi ngon cho các content bẩn phát triển như thế nào.
Orticio đúc kết: “Công trình của chúng tôi cho thấy nếu trẻ em được trải nghiệm môi trường mạng tuy không hoàn hảo nhưng được kiểm soát, nơi các bé có thể bắt gặp thông tin sai lệch nhưng được hướng dẫn cách phân biệt đúng sai, thật giả, các em có thể sẽ cẩn trọng hơn.”
Biết rằng không phải cha mẹ nào cũng có thời gian theo dõi nhất cử nhất động của con trên không gian mạng, Orticio khuyên nhủ phụ huynh nên trao đổi với trẻ về cách kiểm chứng thông tin và trò chuyện về những gì trẻ đã tiếp thu trong ngày.
Biết được nền tảng đang sử dụng có thể đáng tin tới đâu cũng là điều quan trọng. Orticio nói: “Hoài nghi quá cũng sinh đa nghi. Chuyện cấp thiết là trao cho trẻ năng lực tận dụng óc hoài nghi của bản thân. Thao tác kiểm chứng trong thực nghiệm của chúng tôi rất đơn giản. Xác thực thông tin trên thực tế khó khăn hơn rất nhiều và ta cần rút ngắn khoảng cách giữa thực nghiệm và thực tế.”
Huỳnh Trọng Nhân
(Lược dịch)