Người xưa có câu Tết Đông chí (冬至) còn quan trọng hơn cả Tết Nguyên đán. Chuỗi lễ xoay quanh ngày ngắn nhất trong năm tại Bắc Bán cầu (thường rơi vào 20 hay 21/12 hàng năm) thường được xem là dịp gia đình sum họp, cùng nhau cúng bái tổ tiên và thưởng thức một số món ăn truyền thống thơm ngon.

Tranh: mandarinmatrix.org
Nguồn gốc và ý nghĩa
Từ “đông chí” (冬至) trong tiếng Trung mang nghĩa “mùa đông đến”. Đây là một trong 24 tiết khí trong lịch âm, bắt đầu vào ngày 20 - 21/12, khi thời gian Bán cầu Bắc đón ánh mặt trời là ít nhất trong năm. Kể từ ngày này trở đi, đêm dần ngắn lại và ngày bắt đầu dài ra.
Tết Đông chí là truyền thống có hơn 2000 năm tuổi đời. Theo thông tục, dịp lễ này kéo dài 15 ngày và xoay quanh sự hoà hợp âm dương. Người Trung quan niệm tiêu thụ những thực phẩm tính nhiệt (mang khí dương) như sủi dìn thì cơ thể sẽ cân bằng với thời tiết tính hàn (mang khí âm) bên ngoài. Một số món ăn nhiều tính nhiệt thường thấy trong dịp này bao gồm lẩu thịt cừu, chè bát bửu, và sủi cảo.
Tục mừng Tết Đông chí đã xuất hiện từ thời nhà Hán (206 TCN - 220 SCN). Chuyện kể rằng học giả Chu Phường thời đó sử dụng đồng hồ mặt trời để tính được tiết khí đông chí rơi vào khoảng thời gian nào trong năm. Đến nhà Đường (618-907 SCN) và sau đó là nhà Tống (960-1279 SCN), triều đình mới cho phép thường dân nghỉ lễ 7 ngày để gặp mặt gia đình mà thờ cúng tổ tiên, thần linh, thể hiện lòng thành kính với người thân quá cố.
Một số thông tục Tết Đông chí
Cúng kiến
Từ thời Hán, người Trung Hoa đã thờ thần thánh, thiên đình vào ngày đông chí, cầu mong sức khoẻ và mùa màng năm sau được thuận hoà, tốt tươi. Vì lý do này mà nhiều điện thờ được xây dựng khắp nơi, trong đó có Thiên Đàn tại Bắc Kinh. Người Trung Quốc cũng thường thờ cúng tổ tiên vào lễ đông chí. Họ bày lư hương cùng đồ cúng lên bàn thờ gia tiên, với các món như sủi cảo, gà hấp, thịt luộc… Một số gia đình miền đông Trung Quốc còn đến tận mồ mả tổ tiên mà dâng hương và đồ cúng, tiện thể tảo mộ, dọn cỏ nhằm bày tỏ lòng hiếu hậu, thảo hiền.

Kỳ Niên Điện tại Thiên Đàn - nơi thờ tự thiên đình - Ảnh: chinahighlights.com
Món ăn, thức uống
Người Trung tại phương nam có tục uống mễ tửu (rượu gạo) vào Tết Đông chí. Mễ tửu được làm từ gạo nếp ướp hoa mộc tê thơm ngát. Người ta tin rằng rượu sẽ làm ấm và giúp cơ thể chống chọi cái lạnh khắc nghiệt. Ngoài ra, người vùng này còn nhồi lạp xưởng đem phơi. Lạp xưởng dậy mùi, đậm vị là thức ăn không thể thiếu trên bàn tiệc Tết Nguyên đán của các gia đình ở Quảng Đông và Quảng Tây.

Tục phơi lạp xưởng tiết đông chí - Ảnh: chinahightlights.com
Tục đếm 9 ngày
Ở một số vùng phương bắc Trung Quốc, người dân có tục đếm “9 tuần mùa đông”, thậm chí còn biến đó thành bài đồng dao. Trong tiếng Trung, số 9 đọc là “cửu”, đồng âm với chữ “cửu” trong “vĩnh cửu”, vì vậy mà cũng tượng trưng cho những gì trường tồn hay đạt mức cực cấp. Người Trung quan niệm tính từ thời điểm đông chí chỉ cần đếm 9 “tuần” - mỗi “tuần” 9 ngày - là sẽ đến tiết xuân.
Bài đồng dao có nội dung như sau:
“Trong 9 ngày đầu và 9 ngày thứ hai, trời lạnh đến nỗi chẳng dám đưa tay ra ngoài; Trong 9 ngày thứ ba và 9 ngày thứ tư, bước khỏi cửa là đi được cả trên băng; Trong 9 ngày thứ năm và 9 ngày thứ sáu, liễu rũ bên sông bắt đầu đâm chồi; Trong 9 ngày thứ bảy, băng bắt đầu tan; Trong 9 ngày thứ tám, vịt trời về lại phương Bắc; Trong 9 ngày cuối cùng, bác nông dân và trâu bắt đầu quay lại ruộng cày.”
Nhìn chung, bài đồng dao miêu tả thiên nhiên thay đổi ra sao trước khi vụ lúa đầu năm lại đến.
Trang phục thường mặc
Mặc dù không có trang phục truyền thống nào dành riêng cho Tết Đông chí, nhiều bạn trẻ hiện nay đẩy mạnh trào lưu mặc Hán phục (quần áo làm theo phong cách nhà Hán) vào dịp này vì dù sao cả hai đều bắt nguồn từ thời Hán. Đi dạo phố vào tối đông chí, chắc chắn bạn sẽ bắt gặp rất nhiều bộ Hán phục lộng lẫy, kiêu sa.
Một số món ăn truyền thống
Món sủi cảo miền Bắc Trung Quốc

Cả nhà tập trung làm sủi cảo vào Tết Đông chí - Ảnh: chinahightlights.com
Thời tiết đông chí ở phương Bắc Trung Quốc lạnh thấu xương, mặt trời mọc trễ lặn sớm, xung quanh toàn khí âm. Để cân bằng âm dương, cư dân nơi đây làm mọi cách cho cơ thể ấm lên, như dùng các thức uống và món ăn tính nhiệt như sủi cảo (饺子) chẳng hạn. Phong tục gia đình cùng nhau làm sủi cảo rồi ăn đã có từ thời xa xưa, khi quần áo ấm hãy còn thiếu thốn.

Món sủi cảo được người phương Bắc Trung Quốc dùng trong Tết Đông chí - Ảnh: chinahightlights.com
Tương truyền y sĩ Trương Trọng Cảnh thời Đông Hán là người sáng tạo ra món sủi cảo. Ông nhồi thịt cừu cùng thuốc bắc và nhiều gia vị, thảo mộc tính nhiệt như gừng và tỏi vào vỏ bột cán mỏng mà hấp lên, lấy đó làm thuốc chữa cho người bị bỏng lạnh. Rất có thể từ truyền thuyết này mà nhiều người tin rằng ăn sủi cảo vào đông chí sẽ giúp cơ thể nóng ấm giữa chuỗi ngày buốt giá.
Món hoành thánh miền Đông Trung Quốc
Một món khác cũng thường được thưởng thức vào dịp đông chí là hoành thánh (hay vằn thắn), đặc biệt là với người dân ở các tỉnh phía Đông như Chiết Giang hay Phúc Kiến. Nhân nhồi hoành thánh hầu như không khác sủi cảo là bao, nhưng vỏ bánh mỏng hơn đáng kể. Tương tự sủi cảo, hoành thánh được cho là có khả năng giữ ấm cơ thể trong những ngày đông giá rét.
Món sủi dìn miền Nam Trung Quốc
Người Trung Quốc ở miền Nam không chỉ ăn sủi cảo mà còn làm sủi dìn vào Tết Đông chí - tập tục có từ đời Tống. Còn có tên chè thang viên (汤圆), món này được làm từ bột nếp dẻo vo tròn, bên trong có nhân đậu hay nhân mặn cùng nhiều thảo mộc tính nhiệt ấm, ăn kèm với nước đường, khá giống chè trôi nước ở Việt Nam.

Sủi dìn (hay chè thang viên - 汤圆) tượng trưng cho gia đình sum vầy, êm ấm vì tên gọi đồng âm với từ “đoàn viên” (团圆) - Ảnh: chinahightlights.com
Tên “thang viên” trong tiếng Trung đọc gần như “đoàn viên” (团圆) nên món sủi dìn tượng trưng cho sự đoàn tụ sum vầy và thịnh vượng. Thông tục cả gia đình quây quần vừa vo viên, vừa nấu, rồi cùng nhau thưởng thức món chè nóng ấm cũng bắt nguồn từ đó. Đôi khi, sủi dìn được dùng kèm với mễ tửu có ướp quế bì - loại thảo mộc vị thanh ngọt tính nhiệt được người Trung Quốc ưa chuộng.
Canh thịt cừu ở miền Tây và miền Bắc Trung Quốc
Miền Bắc Trung Quốc nổi tiếng với thịt cừu - loại thực phẩm có tác dụng bổ máu và giữ ấm cơ thể theo đông y, vì vậy rất phù hợp với tiết trời đông. Có người còn tin rằng ai ăn thịt cừu sẽ không lo cảm cúm khi đông đến.

Canh thịt cừu - Ảnh: chinahightlights.com
Tết Đông chí của người Đài Loan
Tết Đông chí cũng được người Đài Loan coi trọng không kém dân Đại Lục. Tương tự phong tục nhiều khu vực miền Nam, người Đài mỗi dịp đông chí sẽ lo tảo mộ, cúng kiến, rồi cùng gia đình nấu sủi dìn dâng cho tổ tiên. Trên bàn cúng của họ còn có bánh 9 tầng mây - loại bánh nhiều lớp làm từ bột gạo, khá giống bánh da lợn, đôi khi được nặn thành hình thú vật như gà, rùa, heo, bò, cừu…

Bánh 9 tầng mây Đài Loan - Ảnh: mandarinmatrix.org
Theo quan niệm đông y, mùa đông là lúc cơ thể cần được nghỉ ngơi, tịnh dưỡng, và tẩm bổ bằng các thực phẩm nhiều tính nhiệt giúp tăng dương khí. Có thể cho rằng những hành vi trên được học hỏi từ các loài vật có tập tính ngủ đông. Quả thật khi tiết trời se lạnh, còn gì tuyệt vời hơn được ngủ nghỉ cả ngày rồi thưởng thức các loại cây củ ấm nóng như gừng hay nhân sâm vừa giúp giải toả căng thẳng, vừa phục hồi cơ thể.
Huỳnh Trọng Nhân
(Lược dịch)