Vào tuần thứ hai tháng 10/2024, các giải Nobel về y dược, vật lý, hoá học, văn học, và hoà bình lần lượt tìm thấy chủ nhân. Đến ngày 14/10, Giải thưởng Kinh tế Tưởng nhớ Nobel (hay Nobel Kinh tế) được trao cho 3 nhà kinh tế đã nghiên cứu câu hỏi vì sao một số quốc gia lại giàu có, trong khi các nước khác vẫn còn nghèo, đồng thời nhận định xã hội càng tự do sẽ càng thịnh vượng.
Hans Ellegren (giữa), thư ký thường trực Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thuỵ Điển, Jakob Svensson (trái), và Jan Teorell (phải) là 3 thành viên Hội đồng Nobel tuyên bố Giải thưởng Kinh tế Tưởng nhớ Nobel năm 2024 thuộc về Daron Acemoglu, Simon Johnson, và James A. Robinson. Lễ công bố được tổ chức hôm 14/10 vừa qua - Ảnh: Christine Olsson/TT News Agency
Uỷ ban Nobel thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thuỵ Điển tuyên bố tại Thủ đô Stockholm hôm 14/10 vừa qua rằng công trình của Daron Acemoglu, Simon Johnson, và James A. Robinson “cho thấy tầm quan trọng của các thể chế xã hội đối với sự thịnh vượng của quốc gia”. Chủ tịch Uỷ ban Giải thưởng Khoa học Kinh tế Jakob Svensson nói phân tích của 3 người “giúp ta hiểu sâu hơn về gốc rễ khiến một quốc gia thành công hay thất bại”.
Nhà kinh tế Daron Acemoglu trả lời truyền thông tại Athens, Hy Lạp, sau khi tin ông là đồng chủ nhân giải Nobel Kinh tế được công bố hôm 14/10 - Ảnh: Petros Giannakouris/apnews
Acemoglu và Johnson hiện công tác tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), còn Robinson là nhà nghiên cứu tại Đại học Chicago. Được Viện Hàn lâm liên lạc khi tham gia hội thảo tại Athens, Hy Lạp, trong vai trò diễn giả, Acemoglu, nhà kinh tế học 57 tuổi gốc Thổ Nhĩ Kỳ không khỏi bất ngờ: “Chẳng ai đoán trước bản thân lại có thể nhận được giải thưởng như thế.”
James A. Robinson chụp hình cùng vợ, Tiến sĩ Maria Angelica Bautista, và con trai Adrian tại nhà riêng ở Chicago, Mỹ, để gửi cho Quỹ Nobel - Ảnh: Charles Rex Arbogast/apnews
Acemoglu cho rằng kết quả nghiên cứu được giải thưởng vinh danh cho thấy giá trị của các thể chế dân chủ: “Nhìn chung, công trình của chúng tôi ngả theo hướng xem trọng nền dân chủ.” Song, ông cũng thận trọng: “Dân chủ không phải thuốc chữa bách bệnh. Thiết lập dân chủ là công cuộc khó nhằn. Một khi có bầu cử, xung đột hoàn toàn có khả năng xảy ra.”
Robinson, nhà nghiên cứu 64 tuổi, bày tỏ hoài nghi rằng Trung Quốc có thể giữ vững nền kinh tế thịnh vượng dưới bộ máy chính trị đầy tính chuyên chế như thế. Ông bàn thêm: “Trong lịch sử thế giới có vài quốc gia như vậy phất lên trong 40-50 năm, nhưng chẳng có nền kinh tế nào trụ vững về lâu dài cả… Ví như Liên Xô cũng chỉ thịnh vượng được 50-60 năm mà thôi.”
James A. Robinson trả lời phỏng vấn tại nhà riêng ở Chicago, Mỹ, hôm 14/10 - Ảnh: Charles Rex Arbogast/ apnews
Robinson cũng nhận định nhiều nước đã chuyển đổi thành công sang “xã hội bao dung” - thuật ngữ ông cùng Acemoglu và Johnson sử dụng: “Hãy nhìn Mỹ mà xem. Đất nước này trước kia có nô lệ, có đặc ân bất bình đẳng, là nơi phụ nữ còn không có quyền bầu cử hay tham gia kinh tế. Ngày nay, những quốc gia bao dung, rộng mở đều trải qua quá trình chuyển đổi tương tự, như Hàn Quốc, Đài Loan, hay Mauritius chẳng hạn.”
Acemoglu và Robinson chính là đồng tác giả cuốn “Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty” (tựa Việt: “Tại sao các quốc gia thất bại: Nguồn gốc của quyền lực, thịnh vượng, và nghèo đói”) bán chạy năm 2012. Theo biện luận của cả hai, các quốc gia liên tục nghèo đói là vì các vấn đề do con người tạo ra. Chẳng hạn mặc dù Thành phố Nogales, Sonora, giáp biên giới Mỹ - Mexico có các đặc điểm địa lý, khí hậu, văn hoá giống với các thành phố bên Mỹ nhưng lại nghèo hơn, có nhiều băng đảng tội phạm và quan chức tham nhũng hơn. Đó là do bên Mỹ có các hệ thống bảo vệ quyền tài sản cá nhân và cho phép công dân tham gia vào các công việc, công tác chính phủ.
Acemoglu bày tỏ quan ngại rằng thể chế dân chủ tại Mỹ và châu Âu đang dần mất đi sự ủng hộ từ dân chúng. Ông phát biểu bên lề hội thảo tại Athens: “Tỷ lệ ủng hộ nền dân chủ chưa bao giờ thấp hơn lúc này, đặc biệt là tại Mỹ. Mà thật ra tình hình tại Hy Lạp, Pháp, và Anh cũng tương tự. Tôi cho rằng đó là dấu hiệu cho thấy người ta đã thất vọng đến nền dân chủ ra sao, rằng nền dân chủ đã thất hứa nhiều đến nhường nào.”
Nhà kinh tế Simon Johnson chụp ảnh cùng chó cưng Zoya tại nhà riêng sau khi được tuyên bố nhận giải Nobel Kinh tế - Ảnh: Ben Curtis/apnews
Robinson tán thành nhận định trên: “Rõ ràng các thể chế bao dung tại Mỹ đang bị tấn công. Chúng ta có ứng viên tổng thống liên tục phủ nhận rằng mình đã thua trong đợt bầu cử gần nhất, chối bỏ hoàn toàn quyền tự quyết của công dân… Đúng vậy, tôi lo lắng chứ, tôi cũng là một công dân mà.”
Nhà kinh tế Simon Johnson tạo dáng chụp ảnh tại nhà riêng ở Washington, Mỹ hôm 14/10 - Ảnh: Ben Curtis/apnews
Johnson nhận định áp lực kinh tế đã đẩy nhiều người Mỹ sang lề xã hội: “Rất nhiều người trước đây thuộc giới trung lưu phải chịu tác động cộng gộp của toàn cầu hoá, tự động hoá, và thực tế là các nghiệp đoàn ngày càng mất dần vị thế, chưa kể là thay đổi trong triết lý doanh nghiệp. Vậy nên thay vì là nguồn lực được hỗ trợ phát triển như vào thế kỷ 19-20, người lao động giờ đây lại là phí tổn cần đẩy lùi đến mức tối thiểu. Giới trung lưu theo đó cũng thu hẹp lại. Những thập kỷ gần đây, nước Mỹ ngày càng thất bại trong việc vốn từng làm rất tốt - san sẻ sự thịnh vượng.”
Theo Johnson, chìa khoá mở cánh cửa hướng tới tương lai là việc các xã hội sẽ sử dụng các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo (AI) như thế nào: “AI có thể giáo dục con người, giúp họ rèn luyện kỹ năng, thực hiện được nhiều công việc hơn và có nguồn thu nhập cao hơn. Song, nó có thể tạo thành làn sóng tự động hoá đẩy nhóm trung lưu cuối cùng xuống đáy. Nếu điều này xảy ra, hệ quả chính trị sẽ khôn lường.”
Trong công trình của mình, các nhà kinh tế học nói trên tiến hành nghiên cứu thể chế được những cường quốc Âu châu như Anh và Tây Ban Nha thiết lập trên toàn cầu từ thời kỳ chủ nghĩa thực dân manh nha bành trướng đầu thế kỷ 17 cho đến nay. Họ đặt ra luật lệ khác nhau cho những thuộc địa khác nhau, tạo “điều kiện thuận lợi” cho các nhà nghiên cứu sau này tìm hiểu, phân tích.
Những thuộc địa thưa dân chống trả thế lực ngoại xâm yếu ớt hơn, vì vậy thu hút nhiều thực dân hơn. Theo Uỷ ban Nobel, chính phủ thuộc địa tại những vùng trên thường thiết lập các thể chế kinh tế bao dung nhằm “khuyến khích thực dân đến làm việc và cống hiến nhiều hơn để phát triển khu thuộc địa; điều này thúc đẩy nhóm thực dân đứng dậy đòi quyền lợi chính trị, đòi phần lợi nhuận công bằng”.
Cũng theo Uỷ ban, những vùng đông đúc dân cư ít thu hút thực dân hơn, và chính quyền thuộc địa tại đây bóp nghẹt quyền lợi chính trị và đặt ra các thể chế “có lợi cho giới thượng lưu địa phương mà phương hại đến phần lớn người dân thuộc các tầng lớp khác”.
Uỷ ban bổ sung: “Nghịch lý thay, những khu vực bị đặt dưới ách thuộc địa phát triển thịnh vượng nhất khoảng 500 năm trước bao nhiêu giờ lại nghèo nàn bấy nhiêu.” Cũng theo Uỷ ban, vào thế kỷ 18, sản xuất công nghiệp tại Ấn Độ từng có lúc vượt mặt Mỹ.
Giải Nobel Kinh tế có tên gọi đầy đủ là Giải thưởng Khoa học Kinh tế của Ngân hàng Trung ương Thuỵ Điển Tưởng nhớ Alfred Nobel và được trao lần đầu vào năm 1986 nhằm tôn vinh Nobel, doanh nhân kiêm nhà hoá học người Thuỵ Điển sinh sống vào thế kỷ 19, cha đẻ của mình và 5 giải Nobel chính thống.
Mặc dù bị nhiều người thủ cựu phê phán là không có tư cách giải Nobel thực sự, Nobel Kinh tế luôn được trao tặng cùng ngày với các giải khác: ngày 10/12 hàng năm, cũng là ngày Nobel qua đời vào năm 1896.
Huỳnh Trọng Nhân
(Lược dịch)