“Bệnh lạ” ảnh hưởng đến hàng trăm người tại Cộng hoà Dân chủ Congo nhiều khả năng là do sốt rét, suy dinh dưỡng, và một loại virus truyền nhiễm gây ra. Song, các chuyên gia vẫn tiếp tục điều tra.
Ký sinh trùng sốt rét lây nhiễm tế bào hồng cầu trong ảnh chụp hiển vi trên - Ảnh: Ed Reschke / Getty Images
Đầu tháng 12/2024, giới chức y tế tại Cộng hoà Dân chủ Congo báo động một bệnh lạ có nhiều triệu chứng giống cảm cúm khiến hàng chục người tại nước này qua đời trong vài tháng ngắn ngủi. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ngay lập tức phối hợp với các địa phương tiến hành điều tra.
Đến ngày 17/12, “bệnh lạ” đã được xác định: sốt rét nguy cấp kết hợp với suy dinh dưỡng. Reuters ngay sau đó dẫn lời Bộ trưởng Y tế: “Bệnh lạ cuối cùng đã được làm rõ.” Số ca nhiễm lúc bấy giờ là 592 và ca sớm nhất được phát hiện vào tháng 10.
Nhưng rồi đến ngày 19, một người đàn ông trong vùng bệnh qua đời với những dấu hiệu sốt xuất huyết, theo Associated Press (AP) đưa tin. Đây là bệnh do virus truyền nhiễm gây ra, nên có rất nhiều khả năng ký sinh trùng sốt rét và suy dinh dưỡng có thêm “đồng phạm” khác.
Đến cuối tháng 12, 37 ca tử vong tại các cơ sở y tế đã được xác nhận liên quan đến căn bệnh bí ẩn; còn 44 ca tử vong khác trong cộng đồng vẫn tiếp tục được điều tra, theo AP. Dự báo trước đó về tổng số người chết dao động trong khoảng 67-143 ca.
Khi được hỏi vì sao nguồn cơn căn bệnh khó xác định đến vậy, một số chuyên gia như Benjamin Mordmüller, trưởng nhóm thử nghiệm thuốc ký sinh trùng tại Trung tâm Y tế Đại học Radboud ở Hà Lan, nói: “Rất khó có thể trả lời chính xác bởi có quá nhiều nguyên nhân khả dĩ.”
Thách thức trong chẩn đoán
Tại Congo, số ca nhiễm sốt rét - loại bệnh bắt nguồn từ ký sinh trùng, lây lan theo đường muỗi đốt - là rất cao. Chỉ tính trong năm 2022, năm gần nhất có đầy đủ số liệu, nước này ghi nhận 27 triệu ca sốt rét và hơn 24.000 ca tử vong. Trong cùng năm, số ca mắc và tử vong vì sốt rét trên toàn châu Phi lần lượt là 233 triệu và 580.000.
Tuy Congo lúc nào cũng ghi nhận sốt rét, xác định nó là thủ phạm trong bất cứ đợt bùng phát nào không phải là chuyện dễ. Mordmüller, vốn từng nghiên cứu sốt rét và tiến hành thử nghiệm vaccine tại nhiều quốc gia trong đó có Gabon và Cộng hoà Congo, nhận định: “Xác định những “bệnh lạ” như thế này do sốt rét gây ra là việc khó. Vào thời điểm cuối năm, rất nhiều trẻ em vùng này bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét.” Hôm 10/12, bác sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus, Tổng giám đốc WHO, cho biết đa số các ca mắc và tử vong vì “bệnh lạ” là trẻ em dưới 14 tuổi.
Bác sĩ Matthew Ippolito, Phó Giáo sư y dược tại Viện Nghiên cứu Sốt rét John Hopkins hiện đang công tác tại nước Zambia láng giềng, nhận xét ở bất kỳ thời điểm nào tại những khu vực thế này, 50% dân số phải sống chung với ký sinh trùng sốt rét.
“Song, điều đó không có nghĩa họ sẽ gặp các triệu chứng sốt rét,” theo Mordmüller. Tại những nơi sốt rét là căn bệnh phổ biến, nhiều người nhiễm ký sinh trùng không biểu hiện triệu chứng do họ đã có đề kháng phần nào. Mordmüller kết luận: “Vậy hẳn phải có thêm tác nhân gây bệnh nào đó ngoài ký sinh trùng sốt rét trong máu họ.”
Để có thể xác định triệu chứng nào đó là do sốt rét gây ra, cần phải thực hiện xét nghiệm chẩn đoán để loại trừ những khả năng khác. Theo Mordmüller, các triệu chứng lâm sàng của sốt rét - sốt cao, đau đầu, mệt mỏi rã rời, và ớn lạnh - rất giống nhiều bệnh như cảm cúm chẳng hạn. Vì vậy mà xét nghiệm là bước hoàn toàn cần thiết.
Mặc dù vậy, WHO cho biết: “Tại vùng bệnh dịch không có bất kỳ phòng thí nghiệm nào đủ khả năng xét nghiệm, vì vậy mà các mẫu dịch bệnh thu được phải chuyển đến Thủ đô Kinshasa để phân tích.”
Đa số ca bệnh được ghi nhận tại vùng Panzi xa xôi hẻo lánh ở tỉnh Kwango phía tây nam Congo. Từ Kinshasa đến đây cũng phải mất 48 tiếng đi xe. Lượng mưa lớn vào thời điểm cuối năm làm việc di chuyển càng thêm khó khăn. Mưa cũng là nhân tố gia tăng số ca sốt rét do tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi đẻ trứng, theo Mordmüller.
Sốt rét lây lan qua vết cắn của muỗi Anopheles cái - Ảnh: Getty Images
Biến chứng
Triệu chứng thường thấy của “bệnh lạ” ở Congo là ho và sổ mũi; sốt rét có thể khiến bệnh nhân bị ho, nhưng hiếm khi làm họ chảy nước mũi. Tuy nhiên, căn bệnh này có thể làm hệ miễn dịch suy yếu, khiến cơ thể dễ mắc phải các bệnh truyền nhiễm khác, theo Ippolito. Vì thế, sổ mũi có thể là biến chứng do bệnh cơ hội như cúm gây ra.
Biến chứng thường ghi nhận ở các ca tử vong là khó thở và suy dinh dưỡng cấp. Ippolito cho biết bệnh sốt rét diễn tiến nặng có thể dẫn đến suy hô hấp cấp nhưng tại những nơi mà xét nghiệm thông thường cũng hoàn toàn bất khả thi thì tạm thời không thể chắc chắn sốt rét có phải thủ phạm đích thực hay không. Ông cho biết thêm là bệnh nhân khó thở do ký sinh trùng làm nồng độ axit máu tăng cao hoặc do chúng tấn công trực tiếp mô phổi.
Cả Mordmüller lẫn Ippolito thừa nhận giới chuyên khoa vẫn chưa hiểu rõ cơ chế tương tác giữa sốt rét và suy dinh dưỡng. Một số nghiên cứu cho thấy suy dinh dưỡng trầm trọng hoá ảnh hưởng của sốt rét, trong khi số khác lại kết luận suy dinh dưỡng làm giảm biểu hiện thành triệu chứng. Ippolito giải thích: “Không chỉ người bệnh bị suy dinh dưỡng mà họ cũng không đủ dưỡng chất “nuôi” ký sinh trùng.” Do đó mà tìm ra chính xác tác nhân gây bệnh là hết sức phức tạp.
WHO cho biết tình hình an ninh lương thực tại tỉnh Kwango xấu đi vào mùa xuân và thu năm 2024. Còn theo CNN, toàn bộ khu vực phía nam châu Phi, trong đó có Congo, chịu hạn hán kéo dài do biến đổi khí hậu. Ippolito nói không loại trừ khả năng hạn hán ảnh hưởng đến tình trạng suy dinh dưỡng hiện tại.
Bước đi tiếp theo
Công cụ xét nghiệm và thuốc đang dược vận chuyển đến vùng Panzi. Nỗ lực này gặp nhiều trắc trở do tầm phủ sóng điện thoại và mạng Internet tại đây vô cùng hạn chế. Thế nhưng, Mordmüller vẫn lạc quan số thuốc trên sẽ giúp ích cho bệnh nhân nếu một trong các nguyên nhân gây bệnh đúng là ký sinh trùng sốt rét. Tuy nhiên, ca tử vong vì sốt xuất huyết khiến giới y bác sĩ lo ngại phải đương đầu với một loại virus chưa xác định được.
Trong thông cáo giữa tháng 12, Tổng giám đốc WHO nhận định: “Khả năng có nhiều hơn một loại bệnh tại Congo là rất cao.” Mordmüller và Ippolito cũng tán thành. Muốn biết bức tranh toàn cảnh e rằng phải đợi thêm một thời gian.
Huỳnh Trọng Nhân
(Lược dịch)