Dưới đây là những gì giới địa chất biết được về trận động đất kinh hoàng tại Thổ Nhĩ Kỳ và Syria vừa qua, cùng với lý do vì sao thiệt hại lại nặng nề đến như thế.
Một người đàn ông tìm kiếm người sống sót trong đống đổ nát tại Gaziantep, Thổ Nhĩ Kỳ hôm 06/02/2023 - Ảnh: Mustafa Karali/apnews
Vùng gặp phải cơn địa chấn 7,8 độ richter rạng sáng ngày 06/02 cùng các đợt dư chấn sau đó cũng là vùng thường xuyên xảy ra động đất dữ dội. Song, chấn động đáng ghi nhận gần nhất đã xảy ra cách đây nhiều thập kỷ.
Thổ Nhĩ Kỳ và Syria thường xuyên gặp động đất
Bán đảo Ả Rập nằm trên mảng kiến tạo liên tục tiến về phía Bắc, hướng về Mảng Á-Âu, và Thổ Nhĩ Kỳ vô tình nằm giữa. Ông Michael Steckler từ Trạm Quan sát Trái Đất Lamont-Doherty tại Đại học Columbia cho biết: “Mảng Ả Rập dần tiến lên phía Bắc, va chạm với Thổ Nhĩ Kỳ. Trong khi Thổ Nhĩ Kỳ trôi về phía Tây.”
Các chuyển động này khiến khu vực thường xuyên xảy ra động đất, bao gồm một trận lớn san phẳng Thành phố Aleppo năm 1138 và gần đây hơn là trận xảy ra năm 1999 ở Izmit, khiến hàng ngàn người thiệt mạng. Trận động đất hôm 06/02 vừa qua được xem là trận mạnh nhất tại Thổ Nhĩ Kỳ trong 80 năm trở lại đây.
Động đất mạnh là chuyện sớm muộn
Hầu hết những trận động đất lớn trong vòng 100 năm nay tại vùng xảy ra xung quanh Đứt gãy Bắc Anatolia.
Tuy nhiên, áp lực cũng dồn nén lên Đứt gãy Đông Anatolia. Patricia Martinez-Garzón, nhà địa chấn ở trung tâm nghiên cứu GFZ Postdam tại Đức, cho biết nhiều cơn động đất mạnh đã xảy ra quanh đứt gãy này, song gần đây lại không có nhiều hoạt động mấy: “Suốt thế kỷ qua nơi này khá yên ắng.”
Nhóm nghiên cứu do Fatih Bulut cùng một số thành viên Đài Quan sát Kandilli và Viện Nghiên cứu Động đất tại Đại học Boğaziçi ở Istanbul cho biết nhiều người trước đó đã dự đoán một trận động đất vô cùng lớn sẽ xảy ra tại đây. Chạy các mô hình máy tính khác nhau, nhóm của của ông và nhiều nhóm khác thấy rằng cơn địa chấn sắp tới sẽ mạnh ít nhất 7,4 độ.
Tuy Bulut có nhận xét thảm họa vừa qua không nằm ngoài dự đoán, điều đó không có nghĩa giới địa chấn biết rõ khi nào nó sẽ xảy ra. Ian Main, nhà địa chấn từ Đại học Edinburgh ở Anh, giải thích khoảng cách giữa hai cơn động đất mạnh khó có thể dự đoán thật chính xác: “Động đất không xảy ra theo chu kỳ như các tuyến buýt chạy theo biểu đồ giờ.”
Chuỗi động đất hôm 06/02 vừa qua cũng không chỉ tập trung duy nhất tại đứt gãy này. Cơn địa chấn đầu tiên còn tác động đến Vùng gãy Biển Chết, khu vực đứt gãy nơi Mảng Ả Rập, Mảng Anatolia, và Mảng Phi châu hội tụ. Dư chấn 7,5 độ richter xảy ra sau đó vài tiếng cũng xảy ra ở đường gãy khác chứ không phải ở Đứt gãy Đông Anatolia. Steckler nhận xét: “Đây là nơi “gặp mặt” của nhiều hệ thống đứt gãy khác nhau.”
Động đất hôm 06/02 là động đất “trượt ngang”
Steckler giải thích: “Cơn động đất xảy ra vì hai mảng kiến tạo trên vỏ Trái Đất trượt ngang nhau.” Đây là kiểu động đất cũng thường xảy ra tại Đứt gãy San Andreas ở California, Mỹ.
Trong cơn động đất ngày 06/02, Mảng Ả Rập trượt ngang Mảng Anatolia, khiến chấn động lan ra hàng kilomet dọc đường gãy. Bulut nói: “Khu vực bị ảnh hưởng là khá rộng; các kiến trúc tại 10 thành phố ở Thổ Nhĩ Kỳ chịu ảnh hưởng nặng nề.”
Bulut cũng cho rằng tuy Thổ Nhĩ Kỳ có quy chuẩn xây dựng chống rung lắc, nhưng nó được ban hành khá gần đây, nên nhiều căn nhà cũ xây dựng trong suốt nhiều thập kỷ không có hoặc chỉ có động đất nhẹ dễ dàng sụp đổ trước đợt rung chuyển lần này.
Steckler nghi ngờ ngay cả những tòa nhà mới hơn cũng chưa chắc đã tuân thủ nghiêm ngặt quy chuẩn trên: “Tôi biết chắc rằng ở Thủ đô Istanbul hiện có rất nhiều hoạt động xây dựng trái phép đang diễn ra.”
Dư chấn sẽ còn tiếp diễn
Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ ghi nhận hơn 100 dư chấn xảy ra trong khu vực và các chuyên gia cho rằng chúng sẽ còn tiếp diễn. Steckler nói rõ: “Trong khu vực đó, các mảng kiến tạo sẽ vỡ và đứt gãy trước khi đạt trạng thái cân bằng mới.”
Huỳnh Trọng Nhân
(Lược dịch)